-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
این صفحه اصلی و مرجع آموزش نحو است. در این صفحه، تمامی قسمت های آموزش تصویری نحو به همراه نام منبع قرار داده می شود. 50 قسمت اول این مجموعه رایگان است و بقیه قسمت ها با دریافت هزینه اندک، قابل دریافت خواهد بود. برای دریافت اطلاعات بیشتر تماس بگیرید.
© تمامی حقوق این وبگاه محفوظ است و هر گونه نشر محتوا بدون اجازه، قابل پیگیری قانونی است.
حسین مازوجی/ کارشناسی ارشد و حوزوی 09188158645
این صفحه اصلی و مرجع آموزش نحو است. در این صفحه، تمامی قسمت های آموزش تصویری نحو به همراه نام منبع قرار داده می شود. 50 قسمت اول این مجموعه رایگان است و بقیه قسمت ها رمزنگاری شده است که با دریافت هزینه اندک، قابل دریافت خواهد بود. برای دریافت کلمه عبور و حمایت مالی از وبگاه تماس بگیرید.
شماره کارت: 6037697503360932 ( بنام حسین مازوجی)
© تمامی حقوق این وبگاه محفوظ است و هر گونه نشر محتوا بدون اجازه، قابل پیگیری قانونی است.
حسین مازوجی/ کارشناسی ارشد و حوزوی
09188158645
برای دیدن محتوای کامل، به ادامه مطلب که در زیر قابل مشاهده است مراجعه کنید.
اللغة العربیة و علومُها (1)
المطلب الأوّل: اللغة: ألفاظٌ، یُعبِّر بها کلُّ قوم عن مقاصدهم (للتّفاهم بینهم)، و اللّغات کثیرة، و هی مختلفةٌ من حیثِ اللَّفظ، متحدةٌ من حیثِ (2) المعنى، أی أنّ المعنى الواحدَ الّذی یُخالجُ (3) ضمائرَ النّاس واحدٌ، و لکنَّ کلَّ قوم یعبِّرونَ عنه بلفظٍ غیرِ لفظ الآخَرین.
المطلب الثانی: اللغة العربیة: هی الکلمات الّتی یُعبِّر بها العربُ(4) عن أغراضِهم، و قد وَصلتْ إلینا من طریق النّقل (و السَّماع ) (5)، و حَفَظها لنا القرآنُ الکریم و الأحادیثُ الشریفة، و ما رواهُ الثِّقاتُ من منثور العرب و منظومهم
معرفة علم النَّحو
النّحو، هو قواعدٌ تُعرَف بها کَیفیّةُ تألیفِ الجُمَل العربیّة من الکلمات و أحکام أواخرها فیها من حیثُ الإعراب و البناء (1)، فالنّحو یَشمل نوعَین من القواعد:
دیدن متن کامل و فیلم آموزشی در ادامه مطلب
ادامه مطلباللغة العربیة و علومُها (1)
المطلب الأوّل: اللغة: ألفاظٌ، یُعبِّر بها کلُّ قوم عن مقاصدهم (للتّفاهم بینهم)، و اللّغات کثیرة، و هی مختلفةٌ من حیثِ اللَّفظ، متحدةٌ من حیثِ (2) المعنى، أی أنّ المعنى الواحدَ الّذی یُخالجُ (3) ضمائرَ النّاس واحدٌ، و لکنَّ کلَّ قوم یعبِّرونَ عنه بلفظٍ غیرِ لفظ الآخَرین.
المطلب الثانی: اللغة العربیة: هی الکلمات الّتی یُعبِّر بها العربُ(4) عن أغراضِهم، و قد وَصلتْ إلینا من طریق النّقل (و السَّماع ) (5)، و حَفَظها لنا القرآنُ الکریم و الأحادیثُ الشریفة، و ما رواهُ الثِّقاتُ من منثور العرب و منظومهم
دیدن متن کامل و فیلم آموزشی در ادامه مطلب
ادامه مطلبالمطلب الخامس: للکلمات العربیة حالتان:
فالصّرف: علمٌ بأصولٍ تُعرف بها صِیَغُ الکلمات العربیة و أحوالُها التی لیست بإعراب و لا بناء، فهو علم یَبحث عن الکَلِم من حیث ما یعرِض له من تصریف و إعلال و إدغام و إبدال و به نعرِف ما یجب أن ت علیه بُنیة الکلمة قبل انتظامها فی الجملة، و موضوعة الاسم المُتَمَکِّن (أی المعرَب) و الفعل المتصرّف. فلا یبحث عن الأسماء المبنیّة، و لا عن الأفعال الجامدة، و لا عن الحروف، و قد کان قدیماً جزءاً من علم النحو.
و الإعراب (و هو ما یُعرف الیومَ بالنّحو) علمٌ بأصول تُعرف بها أحوالُ الکلمات العربیة من حیثِ الإعراب و البناء، أی من حیث ما یعرض لها فی حال ترکیبها، فبِهِ نعرف ما یجب علیه أن ی آخِر الکلمة من رفع، أو نصب، أو جرّ أو جزم، أو وم حالة واحدة، بعد انتظامها فی الجملة، و معرفته ضروریة لکل مَن یُزاولُ (یمارِسُ) الکتابةَ و الخطابةَ و مُدارَسةَ الآداب العربیة.
المطلب السادس: کلّ علم من العلوم المدوَّنة، مرکب من:
و أمّا علم النحو، فمسائله هى القواعد المتخذة من کلام العرب الاصیل کقولنا: «کل فاعل مرفوع» و «کل مفعول منصوب» و هکذا، و هى تحصل من تتبع کلام العرب و استقرائه، و اما مبادیه التصوریة هى تعریفات ما اصطلحوا (ما اتّفقوا) علیه من المبتدا و الخبر و غیر ذلک، و أمّا مبادیه التصدیقیة فإنّما هى مبدء واحد، و هو استعمال العرب الصمیمة (الخالص، الأصیل) الذى یُعلم بتتبّع کلامها، و أمّا ما ذکره النحاة فى کتبهم من العلل، فمناسبات ذکروها بعد الوقوع، و تخیلات نسجوها على منوال الخیال، و تلک لا علمَ و لا توجِب علماً، فالمتّبع هو المتتبِّع من استعمال العرب[1].
[1]. علوم العربیّة، ج2، ص14و15.
المقدِّمة[1]
اللغة العربیة و علومُها[2]
المطلب الأوّل: اللغة: ألفاظٌ، یُعبِّر بها کلُّ قوم عن مقاصدهم (للتّفاهم بینهم)، و اللّغات کثیرة، و هی مختلفةٌ من حیث[3] اللَّفظ، متحدةٌ من حیث المعنى، أی: أنّ المعنى الّذی یُخالجُ[4] ضمائرَ النّاس واحدٌ، و لکنَّ کلَّ قوم یعبِّرونَ عنه بلفظٍ غیرِ لفظ الآخَرینَ.
المطلب الثانی: اللغة العربیة: هی الکلمات الّتی یُعبِّر بها العربُ[5] عن أغراضِهم، و قد وَصلتْ إلینا من طریق النّقل (و السَّماع[6])، و حَفَظها لنا القرآنُ الکریم و الأحادیثُ الشریفة، و ما رواهُ الثِّقاتُ من منثور العرب و منظومهم.
المطلب الثالث: لَمّا خَشِی أهلُ العربیة من ضیاع هذه اللغة، بعد أن اختلطوا بالأعاجم[7]، دَوَّنوها فی المعاجم (القوامیس) و أصّلوا لها أصولاً تحفَظُها من الخطأ، و تُسمَّى هذه الأصولُ «العلومَ العربیة».
[1]. اگر از قَدَّم متعدّی گرفته شود، اسم مفعولی (مقدَّمة) خوانده می شود، و اگر از قدّم لازم (به معنای تَقَدَّم)، گرفته شود، مقدِّمة خوانده می شود.
[2]. ر.ک: جامع الدروس العربیّة، ج1، ص7.
[3]. حیث، ظرف مکان است که در اصل استعمال باید به جمله اضافه شود و همواره مبنی بر ضمّ است، اما در لسان متأخّرین گاه به مفرد نیز اضافه می شود، که در این صورت می‌توان آن را مبنی بر ضمّ ندانست و به آن نقش اعرابی داد.
[4]. خالَجَ (یُخالج): راه یافتن معنا و مقصود در جان آدمی.
[5]. العَرَب (خلاف العجم؛ اسم جنس جمعیّ): امّةٌ من النّاس سامیّة الأصل، کان منشؤُها شبهَ جزیرة العرب، و النسبة إلیهم عَرَبیّّ (تنبیه: لیس الأعراب جمعاً لعَرَب). أعرَبَ کلامَه، إذا لم یلحن فى الإعراب، فأمّا الأمَّة التى تسمَّى العربَ فلیس ببعیدٍ أن ی سمِّیت عَرَبا من هذا القیاس لأنَّ لسانَها أعْرَبُ الألسنة، و بیانَها أجودُ البیان. مفردِ اسم جنس جمعیِ «عرب»، «عربیّ» است. همچنین «عربیّ»، منسوب به «عرب» نیز هست.
الأعراب (اسم جنس جمعیّ): سُکّانُ البادیة خاصَّةً، النَّسَبُ إِلى الأَعْرابِ: أَعْرابِیٌّ، و الأَعارِیبُ: جمع الأَعْرابِ. قال سیبویه: إِنما قیل فی النَّسب إِلى الأَعْراب، أَعْرابیّ، لأَنه لا واحدَ له على هذا المعنى. اعراب نیز اسم جنس جمعی است که مفرد و منسوبش، «اعرابیّ» میشه (ر.ک: الصحاح، معجم مقاییس اللغة، لسان العرب، تهذیب اللغة، المنجد، ذیل ع ر ب).
[6]. السماع هو الأصل الأول من الأصول النحویة، و هو عبارة عن نصوص اللغة التى ارتضاها علماء العربیة، و حافظوا علیها، و التزموا بها (ر.ک: أصول النحو عند السیوطی بین النظریة و التطبیق، ص53).
[7]. (عَجُمَ) بالضَّمّ (عُجْمَةً) فَهُوَ (أَعْجَمُ) و الْمَرْأَةُ (عَجْمَاءُ) وَ هُوَ (أَعْجَمِیٌّ) بِالْأَلِفِ عَلَى النِّسْبَةِ للتَّوْکِیدِ، أَیْ غَیْرُ فَصِیحٍ وَ إِنْ کَانَ عَرَبِیّاً و جَمْعُ (الْأَعْجَمِ)، (أَعْجَمُونَ، و أعاجم)، و جَمْعُ (الْأَعْجَمِیِّ) (أَعْجَمِیُّونَ) عَلَى لَفْظِهِ أَیْضاً (ر.ک: المصباح المنیر، تاج العروس، ذیل ع ر ب).
فیلم آموزشی
کانال ایتا ما:@mahvnahv
البسیط و المرکّب (باعتبار کمیّة أجزاءه)
الأوّل: البسیط(المفرد) و هو اسم لم یرکّب من کلمتین فأکثر، نحو: «علی» و «فاطمة».
المرکّب و هو اسم رُکّب مِن أکثر من کلمة جُعل کلمة واحدة، و هو على ثلاثة أنواع:
المرکّب الإسنادی: و هو اسم مرکّب أُسندت إحدى کلماته فی الأصل إلى الأُخرى، نحو: «رامَ اللّهُ».
المرکّب الإضافی: و هو اسم مرکّب أُضیفت بعض کلماته إلى أُخرى فی الأصل، نحو: «عبداللّه».
المرکّب المزجی: و هو اسم مرکّب لم یکن الترکیب بین کلماته فی الأصل إسنادیا أو إضافیاً، نحو: «بَعْلَبَک» و «سیبَوَیْه».
فیلم آموزشی
کانال ایتا ما:@mahvnahv
المذکّر و المؤنث (تقسیم الإسم باعتبار الجنس)
المذکّر: اسم لیس فیه علامة التأنیث[1] لا لفظاً و لا تقدیراً[2] و هو على قسمین:
حقیقی: اسم مذکّر مدلوله إنسان أو حیوان، کـ «علیّ» و «أسد».
مجازی: اسم مذکّر مدلوله غیرهما، کـ «کتاب».
المؤنّث: هو اسم[3] فیه علامة التأنیث لفظاً أو تقدیراً، کـ «فاطمة» ، «زینب»، «صغری»، «حمراء»، و هو على قسمین:
حقیقی
مجازی
و کلّ منهما إن کانت فیه علامة التأنیث لفظاً فهو لفظی و إلّا فمعنوى.
فالمؤنث على أربعة أنحاء:
1. المؤنّث الحقیقی اللفظی: و هو ما بإزائه مذکّر، و فیه علامة التأنیث، کـ «فاطمة».
2. المؤنّث الحقیقی المعنوی: و هو ما بإزائه مذکّر، و لیس فیه علامة التأنیث لفظاً بل تقدیراً، کـ «زینب».
3. المؤنّث المجازی الَّلفظی: و هو ما لیس بإزائه مذکّر، و فیه علامة التأنیث لفظاً، کـ «ظلمة»، «صحراء»، «بُهْمَى»[4] «بشرى» و «طلحة»[5].
4. المؤنّث المجازی المعنوی: و هو ما لیس بإزائه مذکّر، و لیس فیه علامة التأنیث لفظاً، کـ «عَین»، «شمس».
[1]. علائم التأنیث هی «تاء التأنیث» (نحو: فاطمة)، «الألف الممدودة» (نحو: حمراء)، «الألف المقصورة» (نحو: کبری) اائدات. کذا: فإن کان شیءٌ من هذه الأحرف اصلیّاً أو منقلباً عن اصلیٍّ أو مزیداً للإلحاق أو لتکثیر حروف الکلمة لم یدلل علی التّأنیث، نحو: وقت، سبت، رضا، عصا، أفعی، مرمی، قُرّاء، دعاء، رماء، وأواء، قبعثری، حرباء (صرف ساده ص239). تنبیه: تاء التأنیث اللّاحقة بالإسم، متحرّکةٌ دائماً، مربوطة غالباً، منقلبة فی الوقف هاءً، نحو: إمرأة و إنّما قلنا «مربوطة غالباً»، لأنّها تُکتب مبسوطة فی المثناة و المضافة إلی شیءٍ من الضّمائر، نحو: إمرأتین و ابْنَتی، و کُتبت مبسوطةً فی آیٍ (ج آیة) من القرآن الکریم فی غیر المثناة و المضافة إلی شیءٍ من الضّمائر، نحوُ قوله تعالی: اولئک یرجون رحمتَ الله (البقرة/218) و أما تاء جمع المؤنث السالم فلیست للتّأنیث، بل هی علامة الجمع (صرف ساده، ص 238).
[2]. و المراد من «تقدیراً» هو أنّ علامة التأنیث و إن لم تکن ملفوظة لکنّها فی نیّة الثبوت، لأنّ حقّ المؤنّث أن تلحقه علامة التأنیث و تلک العلامة هی«التاء» لأنّها الأصل فیها.
[3]. أعنی الإسم المتمکّن، أمّا الإسم المبنیّ یؤنَّث بعلائم أُخری، کالتّاء المفتوحة فی «ثمّة» و المکسورة فی «انتِ» و النّون المشدّدة فی «هنّ» (صرف ساده، ص238).
[4]. اسم نبات یشبه الشّعیر.
[5]. زاد بعض النّحاة أقساماً أُخَر، کـ «المؤنّث اللفظی فقط» و عرّفه بأنّه هو الّذی ینتهی بعلامة التأنیث ظاهرة و مدلوله مذکّر، نحو: «طلحة». و لا یخفى أنّه حسب ما عرّفنا التأنیث و أقسامه هنا یدخل فی المؤنّث المجازی اللفظی، لأنّه مذکّر، و لا مذکّر بإزائه.
فیلم آموزشی
کانال ایتا ما:@mahvnahv
شرح جامی
1) در اینکه ادات تعریف چیست، سه نظر است:
خلیل: «ال».
سیبویه: «ل» که همزه وصل به آن ملحق شده، چون لام ساکن است و ابتدا به ساکن مُحال است.
مبرِّد[1]: همزه مفتوحه، که «ل» به جهت ایجاد تفاوت با همزه استفهام به آن اضافه شده است.
2) حرف تعریف، مختصّ اسم است چراکه اسم برای افاده معنای مستقل وضع شده است که اسم بر آن معنای مستقل، به حیثیت مطابِقی دلالت می کند، بر خلاف حرف، که افاده معنای مستقل ندارد، و فعل که دلالت بر معنای مستقل دارد اما بنا بر دلالت تضمّنی.
3) دخول حرف تعریف به اسم، شامل همه آنها نمی شود؛ یعنی بر ضمائر و اسماء اشاره و برخی موصولات (مثل مَن و ما)، داخل نمی شود.
4) حرف جرّ نیز از خصوصیّات اسم است، چراکه حرف جرّ، معنای فعل یا اسم را فقط به اسم می‌رساند، مانند «زیدٌ أَمَر (آمرٌ) بالمعروف»، و «غلامُ زیدٍ». پس، حرف جرّ، فقط به اسم داخل میشود (نه به فعل و حرف).
5) بنا بر قول کسانی که عامل در مضاف الیه را حرف جرّ می دانند، اثر جرّ هم در اضافه لفظیه و هم در اضافه معنویه قابل تحقق است. در اضافه معنویّه، حرف جرِّ «مِن یا لـ یا فی» در تقدیر است، و در اضافه لفظیه هم گرچه حرف جرّ در تقدیر نیست، اما این باعث نشده است که حرف جرّ مختص به اسم نباشد، چراکه اضافه لفظیه، فرع بر اضافه معنویّه است، و با اصل خود، مخالفت نمی کند، پس مضاف إلیه در اضافه لفظیه، نمی تواند فعل یا حرف باشد.
6) لحوق تنوین نیز مختص اسم است. تنوین در اینحا، همه انواع تنوین غیر از تنوین ترنم را شامل می شود.
7) مسند إلیه واقع شدن نیز مختص اسم است چرا که فعل بر مسند بودن، وضع شده و حرف نیز که نه مسند واقع می شود، و نه مسند إلیه.
8) اضافه شدن به تقدیر حرف جرّ نیز از ویژگی های منحصر به فرد اسم است، چراکه از لوازم جدایی ناپذیر اضافه، تعریف و تخصیص و تخفیف (در اضافه معنویه و لفظیه) است، در حالیکه این امور در فعل و حرف دیده نمی شوند. در اضافه معنویه، مضاف اگر به مضاف الیهِ معرفه، اضافه شود، معرفه می شود، و اگر به نکره اضافه شود، تخصیص پیدا می کند، و همچنین تنوین و نون مثنی و جمعش می افتد؛ یعنی تخفیف پیدا می کند. در اضافه لفظیه هم، مضاف تخفیف دارد، مثل «ضاربُ زیدٍ» که «ضاربٌ زیداً» بوده است و تنوین آن افتاده است. البته در مواردی مانند «الضارب الرجل»، به دلیل اینکه اضافه معنویه حمل بر اصل خود می شود، مضاف نیز مانند اضافه معنویه حتماً اسم است، چون در این موارد، مضاف تخفیف ندارد و فقط مضاف الیه دارد.
همچنین باید توجه داشت که مضاف الیه شدن، از ویژگی های اسم نیست چراکه فعل بدون فاعلش (بنا بر نظر ابن حاجب) و جمله (بنابر نظر شیخ رضی)، مضاف الیه واقع می شوند، مثل: یَوْمُ یَنْفَعُ الصَّادِقینَ صِدْقُهُم[2].
علامات الإسم
هی: جواز دخول «أل» التعریفیّة علیه و لحوق التنوین[1] و إعراب الجرّ به[2]، و وقوعه منادى[3] و مسنداً إلیه[4] و مضافاً و مثنّى و مجموعاً و موصوفاً و مصغّراً و مرجعاً للضمیر و قد اجتمعت کلّها فی قوله تعالى: قالَ یا بُنَیَّ لا تَقْصُصْ رُؤْیاکَ عَلى إِخْوَتِکَ فَیَکِیدُوا لَکَ کَیْداً إِنَّ الشَّیْطانَ لِلْإِنْسانِ عَدُوٌّ مُبِینٌ وَ کَذلِکَ یَجْتَبِیکَ رَبُّکَ وَ یُعَلِّمُکَ مِنْ تَأْوِیلِ الْأَحادِیثِ وَ یُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ وَ عَلى آلِ یَعْقُوبَ کَما أَتَمَّها عَلى أَبَوَیْکَ[5].
[1]. تنوین، فی اللّغة مصدر «نوّن»، و «نوّن الکلمةَ»: «ألحق بها نوناً»، و هو فی النّحو زیادة نون ساکنة لفظاً لا خطّاً فی آخ الإسم لغیر التوکید و هو نوعان:
اصیل
1) تنوین التن، و هو اللاحق لبعض الأسماء المبنیّة؛ للدلالة على أنّه نکرة، تقول: «سیبویهِ» إذا أردت شخصا معیّناً، و إذا أردت شخصاً مّا، نوّنته.
2) تنوین التمکّن (الصرف/التمکین/الأمکنیّة): هو اللاحق للاسم المعرب المنصرف کـ «زید» و «رجل» و فائدته الدّلالة على خفّة الاسم و تمکّنه فی باب الاسمیّة؛ له لم یُشبه الفعلَ فیُمنع من الصرف، و لا الحرفَ فیُبنى (این تنوین نشان می دهد که اسم ثقالت و شباهت به فعل ندارد که موجب شود غیر منصرف شود و شبیه به حرف هم نیست تا مبنی شود).
3) تنوین المقابلة، و هو اللاحق لجمع المؤنث السالم، نحو: «مسلماتٍ»، قالوا: إنّ هذا التنوین جُعل فی مقابلة النون، فی نحو: «مسلمین
4) تنوین العِوَض (التعویض) و هو على ثلاثة أقسام:
عِوض من جملة، و هو الذی یلحق «إذ» عوضاً من الجملة التی تضاف إلیها، کقوله تعالى: وَ أَنْتُمْ حِینَئِذٍ تَنْظُرُونَ (الواقعة/84) أی: حینَ إذ بلغتِ الروحُ الحلقومَ.
عوض من اسم، و هو اللاحق لـ «کلّ» و «بعض» عِوَضا ممّا یُضافان إلیه، نحو قوله تعالى: کُلٌّ لَهُ قانِتُونَ (البقرة/116)، أی: «کلّ فرد من أفراد المخلوقات» (اعراب القرآن الکریم و بیانه، ج1، ص173).
عِوض من حرف، و هو اللاحق لنحو «جوار» رفعا و جرّا ـ‌على قول بعضهم‌ـ نحو «هؤلاء جوارٍ» و «مررت بجوارٍ»؛ فحُذفت الیاء و أتی بالتنوین عوضاً منها، و نحو: «جاء قاضٍ» (جاء قاضیٌ).
غیر اصیل
1) تنوین التّرنّم
2) تنوین الحکایة
3) تنوین الشّاذ (الشّواذ)
4) تنوین الضّرورة
5)تنوین الغال
[2]. نحو: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم.
[3]. نحو: یا یَحْیى خُذِ الْکِتابَ بِقُوَّةٍ (مریم/12).
[4]. مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ (الفتح/29).
[5]. یوسف/5و6.
الإسم[1]
هی کلمة تدلّ على معنىً فی نفسها[2] غیرِ مقترن[3] بأحد الأزمنة الثلاثة (الماضی، المضارع و المستقبِل)، کـ «علیّ»، و «استِقامة».
[1]. اسم، از ریشه «سمو» گرفته شده است که به معنای بالایی و برتری است. اسم از حرف و فعل برتر دانسته شده است، چراکه به تنهایی می توان از دو اسم، کلام ساخت، بدون اینکه بتوان با دو فعل یا دو حرف، کلام تشکیل داد. با توجه به اینکه مصغّر اسم، «سُمَیّ» می شود، پس از ریشه «وسم» نیست.
[2]. و المراد مِن «فی نفسها» هو دلالة الکلمة على المعنى الّذى فی ذاتها کدلالة کلمة «أرض» على المعنى الذى کان فی ذات هذه الکلمة لا فی غیرها لإستقلاله بالمفهومیّة، بخلاف الحرف فإنّه لا یدلّ على المعنى فی نفسه بل یدلّ على المعنى فی غیره کدلالة «مِن» و «إلی» على معنى الابتدائیة و الإنتهائیّة، فی نحو: «سرتُ من البصرة إلی الکوفة».
[3]. و المراد من «غیر مقترن» هو أنّ امان لم یکن جزءاً من معناه، فعلیه فمثل«یوم» اسم؛ لأنّه بنفسه زمانٌ، لا أنّ امان جزء من معناه، کـ «ضَرَب». به دیگر سخن اسم از لحاظ هیأت بر زمان دلالت نمی کند ولو از لحاظ ماده (مثل یوم) بر آن دلالت کند (صرف ساده، ص51).
شرح جامی
1) »کَلِم»، بنا بر قول جمهور محققینی چون مرحوم رضی، ابن هشام و سیوطی، اسم جنس جمعی است که در تعاریف، به ماهیت سه کلمه به بالا دلالت می کند (اسم، فعل، حرف)، و مفردش با «ة» استعمال می شود (کلمة)، و جمع دانستن آن، مئونه نحوی دارد.
2) تعریف الکلمة فی الکافیة: لفظٌ وُضِع لمعنیً مفردٍ؛ بنا برفرض اینکه «مفرد»، صفتِ معنا باشد، بدان معناست که جزء لفظِ آن معنا بر جزء همان معنا دلالت نمی کند، اما اگر صفت لفظ باشد، «مفردٌ» قرائت می شود و بدان معناست که جزء لفظ بر جزء معنا دلالت نمی کند.
3) «لفظ» در لغت به معنای «رَمی» است، که به معنای «آنچه که انسان تلفّظ می کند»، نقل داده شده است.
تعریف الکلمة
هی لفظٌ مَوضوعٌٌ مفردٌ، نحو: «علیّ»، «علْم»، «قامَ»، «یقوم»، «قُم»، «إنّ»، «مِن» و «سوف»، و هی، اسم، فعل و حرف[1].
[1]. قال ابن مالک فی الألفیّة:
کلامنا لفظ مفید کـ «استقم»
و اسم و فعل ثمّ حرف الکلم
واحده کلمة و القول عمّ
یرید: أنّ الکلام عند النحاة هو اللَّفظ المفید (أی المُفهم معنیً، یَحسُن السکوت علیه)، کـ «استقم» و أنّ الکَلِمـ أی: الکلمات التی یتألّف منها الکلامُ‌ـ ثلاثة أقسام: اسم و فعل و حرف (کما دلّ علیه الإستقراء)، و واحده کلمة.
تنبیهات) الأوّل: عَرّف جماعةٌ من النحویین «الکلمة» بـ «لفظ موضوع مفرد» و الأکثر على أنّ المفرد فی مقابل المرکّب و أرادوا بالمفرد ما لا یدلّ جزئه على جزء معناه. اُستشکل: إنّ المفرد عندهم عبارة عن اللفظ الواحد، و تفسیره بـ «ما لا یدلّ جزئه على جزء معناه» اصطلاح المنطقیّین، فذکره فی العربیّة من خلط اصطلاح (راجع: شرح الکافیة للمحقّق الرضی رحمة اللّه، ص4 و 5، الحدائق الندیة فی شرح الفوائد الصمدیة، ص56 ، اساس النّحو، علی ال البهبهانی)
الثانی) الظاهر أنّ «الکلم» فی عبارة ابن مالک بمعناه اللغوی، أی: إنّ الاسم و الفعل و الحرف هی الکلمات التی یتألّف منها الکلام، لکن الکلم بمعناه الاصطلاحی عبارة عن «ما یُرکَّب من ثلاث کلمات فأکثر، سواء أکان مفیدا أم لا (لابشرط)، کقولک: «إن قام زید»، و هذا اصطلاح خاصّ ذکر فی بعض کتب النحو و لیس کلام ابن مالک ظاهرا فیه و إن توهّم بعضهم.
الثالث) اختلفوا فی لفظ «کلم»، فقیل: «جمع، مفرده کلمة»، و قیل: «اسم جمع، لأنّه لیس على زنة من أوزان الجموع» و قیل: «اسم جنس جمعی». قلنا: الکَلِم هو اسم جنس الجمعیّ، موضوع للماهیّة من حیثُ هی و فُرّق بینه و بین مفرده، بالتاّء غالباً کـ «تمر و تمرة» و القول ـ و هو اللفظ الدالّ على معنىًـ عمّ الکلام و الکَلِمَ و الکلمة (قواعدالنحویة، ص16، البهجة المرضیّة، ص11).
تعریف الکلمة
هی لفظٌ[1] مَوضوعٌٌ[2] مفردٌ[3]،
[1]. و المراد من «لفظ» هنا، هو الصوت المشتمل على بعض الحروف المخرجة من الفم، سواءٌ:
دلّ على معنى، کـ: «زید»، فیُقال له «لفظ مستعمل»
لم یدلّ، کـ «دیز» مقلوب «زید»، فیقال له «لفظ مُهمَل».
[2]. و المراد من «موضوع» هو ما وضع لمعنى، فخرج به «لفظ مهمل» من التعریف.
[3]. و المراد من «مفرد» ما لا یدلّ جزؤه على جزء معناه، کـ «زید»، فإنّ أجزاءه و هی اای و الیاء و الدال، لا تدلّ على شیء ممّا یدلّ «زید» علیه، بخلاف «کتاب علیّ» فإنّ کلّا من جزءیه، أعنى « کتاب» و «علی» یدلّ على جزء معناه، فلذا یُسمّى مرکّباً.
إن قیل إنّ ألفاظاً کـ «مسلمِینَ» و«تضرب» یدلّ جزؤها على جزء معناها، فإنّ مثل«الیاء و النون» أو«تاء المضارعة» فیهما یدلّ على جزء معناهما إذ الیاء و النون تدلّان على الجمعیّة و التاء تدلّ على الخطاب، فیجب أن تا مرکّبتین و قد أجمع العلماء على أنّهما مفردان، أُجیب أنّهما لشدّة تلازُمِهِما، صارتا کلمةً واحدةً.
إن قیل إنّ المرکّب لا ی کلاماً و بقید «مفرد» یخرج من الکلمة أیضاً، فحینئذ فمن أیّ قسم؟ و اللفظ إمّا کلمة و إمّا کلام. أُجیب بأنّ المرکّب لشدّة تلازم جزءیه کالکلمة فیَجری مجرى الکلمة (شرح الرضی على الکافیة، ج1، ص 26).
شرح جامی)
1) «کلا و کلتا» به اعتبار لفظش، مفرد و به اعتبار معنایش، مثنی است، پس لفظش طالبِ اعراب به حرکات است، و معنایش طالب اعراب به حروف است، پس در آن دو اعتبار لحاظ می شود. یک) اگر اضافه به اسم ظاهر شود که اسم ظاهر اصل است، پس این دو، اعراب به حرکات می گیرد، اما حرکاتش تقدیری می شود چراکه آخرش الفی است که در التقا ساکنین خوانده نمی شود، چراکه همواره به اسم ظاهر ذواللام اضافه می شود، مانند «جاءنی کلا الرجلَین». دو) اگر به ضمیر اضافه شود که ضمیر، فرعِ بر اسم ظاهر است، پس مراعات جانبِ معنای این دو می شود، پس اعرابش به حروف است، مانند: «جاءنی کلاهما»، و «رأیت کلیهما» و «مررت بکلیهما».
2) «اثنان و ثنتان» نیز گرچه مفردی از خود ندارند، اما از جهت ظاهری و معنایی، مثنّی هستند پس ملحق به باب مثنّی شده اند.
فیلم آموزشی
کانال ایتا ما:@mahvnahv
الجمع[1]: و هو اسم یدلّ على أکثر من اثنین بتغییر ظاهریٍ أو تقدیریٍ[2]، فی مفرده و هو على قسمین:
الجمع المکسَّر[3]، و هو جمع له مفرد یشارکه فی معناه و حروفه الأصلیّة[4] و تَغیّرت صورةُ مفردِه بزیادة أو نقص أو اختلاف فی الحرکات و لو تقدیراً، نحو «قَلَم ـ أقَلام»، «کِتاب ـ کُتُب»، «اَسَدـ اُسْد»، و هذا الجمع على نوعین:
جمع القلّة: و هو الجمع المکسّر الّذی یدلّ على ثلاثة إلى عشرة، و له أربع صیغ:
«اَفْعُل»، نحو: «بَحْرـ أبحُر»
«أفعال»، نحو «قَلَم ـ أقلام»
«أفْعِلَة»، نحو «طعام ـ أطْعِمَة»
«فِعْلَة»، نحو «أخ ـ إخوة».
جمع الکثرة: و هو الجمع المکسّر الّذی یدلّ على أکثر من عشرة و له صیغ کثیرة[5].
تنبیه: قد یجمع الجمع المکسّر ثانیاً فیقال له: «جمع الجمع»، نحو: «بَیتـ بُیوتـ بیوتات».
و قد یجمع الإسم على صیغة لا یمکن أن تجمع تارة أُخرى، فیقال لها: «منتهى الجموع»[6] و هی کلّ صیغة بعد ألف تکسیره حرفان متحرّکان أو ثلاثة أوسطها یاء ساکنة، و هی: مَفَاعِل، مَفاعیل، أفاعِل، أفاعیل، فَواعِل، فَعائل، فعالِل، فعالِیل و. نحو: «مَساجِد، مفاهیم، أکالب، أسالیب، ضوابط، کرائِم، جعافر، قنادیل و .».
[1]. الجمع اسمٌ نابَ عن ثلاثة مفردات فصاعداً متّفقاتٍ لفظاً و معنیً (صرف ساده، ص252).
[2]. و قد یجمع المفرد على صیغته فی التغییر تقدیریّاً و حسب الفرض، کـ :«هِجَان» بمعنى«کریم الحسب» فیستوی فیه المفرد و الجمع.
[3]. أو جمع التّکسیر، جمعٌ ناب عن ثلاثة من أفراد مفرده فصاعداً بتکسّرِ بناء المفرد بتغیّر الوزن فقط أو بتغیّر الوزن مع نقصان الأحرف أو زیادتها (صرف ساده، ص 261).
[4]. بخلاف اسم الجمع، فإنّه قد لا ی لها مفرد یشارکه فی حروفه الأصلیّة، کـ «قوم».
[5]. یجوز استعمال أوزان کلّ من القلّة و الکثرة فی موضع الآخر مع القرینة و الأوّل، کقوله تعالى: وَ لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ (لقمان،27) و الثّانی، کقوله تعالى: وَ الْمُطَلَّقاتُ یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَةَ قُرُوءٍ (البقرة/228). کذا: اذا لم یأتِ للإسم إلّا بناء جمع القلّة نحو «رِجْل ـ أرجُل»، أو لم یأت له إلّا بناء جمع الکثرة، نحو: «رجُل ـ رجال»، فوزن الجمع إذاً مشترکٌ بین القلّة و الکثرة (شرح الکافیة، ج2، ص191، صرف ساده، ص282).
[6]. و قد یجمع منتهى الجموع قلیلًا جمعَ مذکّر سالماً إن کان منتهى الجموع للمذکّر العاقل، نحو: «أفضل، أفاضل، أفاضلون» و إن کان للمؤنّث أو للمذکّر غیر العاقل یجمع جمع مؤنّث، نحو: «صاحبة، صواحب، صواحبات» و«صاهل، صواهل، صواهلات» (ر.ک: صرف ساده، ص284).
فیلم آموزشی
کانال ایتا ما:@mahvnahv
تُلحق به أسماء تدلّ على شیئین و لم تکن بشرائطه و تسمّى بـ «ملحقات المثنّى»[6] فتعرب بإعرابه و هی: «اثنان، اثنتان، ثنتان» مطلقاً (بلاشرط)، کقوله تعالى: وَ قالَ اللَّهُ لا تَتَّخِذُوا إِلهَیْنِ اثْنَیْنِ.[7] و «کلا» و «کلتا» المضافتان إلى الضمیر[8]، کقوله تعالى: إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ[9].
[1]. اعلم أنّ للمفرد معانی متعدّدة: المفرد فی مقابل المثنّى و المجموع، و المفرد فی مقابل المرکّب، و المفرد فی مقابل الجملة و شبه الجملة، و المفرد فی مقابل المضاف، و المفرد فی مقابل المکرّر، و المراد به هنا هو الأوّل.
[2]. من المفرد: قبیلة، قوم، أُمّة و نحوها فإنّها مفردة و إن کانت فی نفسها متعدّدة؛ لأنّها تدلّ على واحد بالنسبة لمثنَّیاتِها و مجموعاتها.
[3]. الذاریات/58.
[4]. و أمّا نحو«القمرین» الّتی أُرید بها «الشمس» و «القمر» ممّا لا یان متّفقى اللفظ فمِن باب التغلیب، أی: ترجیح أحد الاسمین المختلفین اللّذین بینهما مناسبة على الآخر، فـ «الشمس» تُنزَّلُ منزلة «القمر» ثمّ یثنّى«القمر». کذا: «الأبوان» بمعنی «الأب و الأمّ» لیس بمثنّی بل ملحقٌ به، و إذا سمّی المفرد بالمثنّی أو الملحق به، نحو: حسنَین و مروان (اسما رجلین)، شعبان (اسم شهرٍ)، بحرَین (اسم بلد) فلیس مثنیً و لا ملحقاً به (صرف ساده، ص250).
[5]. البقرة/ 282.
[6]. و هذه الأسماء تلحق بالمثنّى لأنّها لم یکن لها مفرد حتّى یثنّى.
[7]. النحل/51.
[8]. و أمّا إذا أُضیفتا إلى اسم ظاهر فتعربان إعراب الاسم المقصور بحرکات مقدّرة على الألف رفعاً و نصباً و جرّاً، کقوله تعالى: کِلْتَا الْجَنَّتَیْنِ آتَتْ أُکُلَها (الکهف/33).
درباره این سایت